विशेषण

खालील वाक्यांच्या अधोरेखित शब्दा कडे नीट लक्षात द्या 

१) कविता गोड मुलगी आहे
२) कविता चौथ्या इयत्तेत शिकते
३) समिधा तिच्या पुस्तके-वह्या नीटनेटक्या ठेवते

वरील वाक्यांतील अधोरेखित शब्द हे त्यांच्यानंतर आलेल्या नामांविषयी विशेष माहिती सांगतात.
उदाहरणार्थ :
१) मुलगी कशी? - गोड ('मुलगी' या नामाबद्दल विशेष माहिती.)
२) इयत्ता कुठली? - चौथी ('इयत्ता' या नामाबद्दल विशेष माहिती.)
३) पुस्तके-वह्या कुणाच्या? ('पुस्तक-वह्या' या नामाबद्दल माहिती.)

नामाबद्दल विशेष माहिती सांगणाऱ्या शब्दाला विशेषण म्हणतात; 'विशेष्य' म्हणतात.
विशेषण  -  विशेष्य
गोड  -  मुलगी
चौथा  -  इयत्ता
तिच्या  -  पुस्तके-वह्या

विशेषणाचे मुख्य सहा प्रकार आहे 
१) गुणविशेषण   २) संख्याविशेषण    ३) सार्वनामिक विशेषण   
४) नामसाधित विशेषण    ५) धातुसाधित विशेषण    ६) अव्ययसाधित विशेषण  

१) गुणविशेषण
खालील वाक्यांच्या अधोरेखित शब्दा कडे नीट लक्षात द्या
१) अहमदनगरला मोठे धरण आहे.
२) मला मंजूळ आवाज आवडतो.
३) राधाचा हसरा चेहरा आहे.

पहिले वाक्य : धरण कशे? - मोठे
(या वाक्यात 'मोठे' या शब्दाने धरणाचा गुण सांगितला आहे.)

दुसरे वाक्य : आवाज कसा? - मंजूळ
(या वाक्यात 'मंजूळ' या शब्दाने आवाजाचा गुण सांगितला आहे.)

तिसरे वाक्य : चेहरा कसा? - हसरा
(या वाक्यात 'हसरा' या शब्दाने चेहराचा गुण सांगितला आहे.)

ज्या विशेषणाने नामाचा गुण दाखवला जातो, त्यास गुणविशेषण म्हणतात; म्हणून मोठे, मंजूळ, हसरा ही गुणविशेषणे आहेत.

काही गुणविशेषणे :
गुणविशेषण - विशेष्य
काळीभोर  -  जमीन
पांढरा  -  बगळा
शूर  -  योद्धा
लाल  -  गुलाब
आंबट  -  बोरे
भित्रा  -  ससा 

२) संख्याविशेषण
खालील वाक्यांच्या अधोरेखित शब्दा कडे नीट लक्षात द्या
१) पहिल्या रांगेत दहा मुले आहेत.
२) इथून दुसरा वर्ग सहाव्या इयत्तेचा आहे.
३) जत्रेला पुष्कळ माणसे आली.

पहिले वाक्य :
कितवी रांग? - पहिली
किती मुले? - दहा
(या वाक्यात 'रांग' ऑ 'मुले' या नामांची संख्या दाखवली आहे.)

दुसरे वाक्य :
कितवा वर्ग? - दुसरा
कितवी इयत्ता? - सहावी
(या वाक्यात 'वर्ग' व 'इयत्ता' या नामाची संख्या दाखवली आहे.)

तिसरे वाक्य : किती माणसे? - पुष्कळ
(या वाक्यात 'माणसे' या नामाची संख्या दाखवली आहे.)

ज्या विशेषणाने नामाची संख्या दाखवली जाते, त्यास संख्याविशेषण म्हणतात; म्हणून 'पहिल्या, दहा, दुसरा, सहाव्या, पुष्कळ' ही संख्याविशेषणे आहेत.

काही संख्याविशेषणे :
संख्याविशेषण - विशेष्य
शंभर  -  रुपये
वीस  -  पाने
अर्धा  -  तास
दुप्पट  -  पैसे
काही  -  लोक
दहावा  -  नंबर 

३) सार्वनामिक विशेषण
१) झाडावरचा तो पक्षी गात होता.
२) माझी शाळा मला आवडते.
३) त्याचे कपडे तो धुतो.
वरील वाक्यांतील 'तो', 'माझी', 'त्याचे' ही मुळात सर्वनामे आहेत; पण ही सर्वनामे वाक्यांत नामांविषयी विशेष माहिती सांगतात. म्हणजे येथे ती विशेषणांचे कार्य करतात. जसे -
१) कोणता पक्षी? - तो
२) कोणाची शाळा? - माझी
३) कोणाचे कपडे? - त्याचे
सर्वनामापासून बनलेल्या विशेषणाला सार्वनामिक विशेषण म्हणतात; म्हणून 'तो, माझी, त्याचे' ही सार्वनामिक विशेषणे आहेत.

काही सार्वनामिक विशेषणे :
सार्वनामिक विशेषण  -  विशेष्य
कोणते  -  खेडे
असले  -  पुस्तक
कोणता  -  पक्षी
हा  -  मनुष्य
माझे  -  बाबा
ते  -  दृश्य     

चरणारी व सुरती हे शब्द गायीबद्दल विशेष माहिती सांगतात म्हणून ती विशेषणे आहेत.
'चर' या धातूपासून (क्रियापद - चरणे) 'चरणारी' विशेषण तयार झाले म्हणून त्याला धातुसाधित विशेषण म्हणावे
तर सुरत या नामापासून सुरती हे गायीचे विशेषण झाले तेव्हा त्यास नामसाधित विशेषण म्हणतात.

४) नामसाधित विशेषण   
उदाहरणे - कोल्हापुरी चिवडा, नागपुरी संत्री, संरक्षणमंत्री, पंढरीचा महिमा

५) धातुसाधित विशेषण   
उदाहरणे - वाहणारी नदी, उडती पाखरे, हसरे मूल

६) अव्ययसाधित विशेषण 
सर्वनामांपासून होणारी विशेषणे - सार्वनामिक वा सर्वनामसाधित विशेषणे, नामांपासून बनतात ती नामसाधित विशेषणे, धातूंपासून होतात ती धातूसाधित विशेषणे; त्याच प्रमाणे अव्ययांपासून बनतात त्यांना अव्ययसाधित विशेषणे म्हणतात.